Historia kręglarstwa

• About
• Latest Posts

Radosław Stachowiak

Przewodniczący Komisji Rewizyjnej Towarzystwa Sportowego Kręglarzy Kościańskich "Jedność", rzecznik klubu, twórca i administrator serwisu www.jednosckoscian.pl - autor poniższego artykułu.

Latest posts by Radosław Stachowiak (see all)

• TYGRYSY Mistrzami Kościańskiej Ligi Bowlingu - 1 czerwca 2023
• Mistrzostwa Powiatu Kościańskiego w Bowlingu 16-17 czerwca 2023 – zapowiedź - 18 maja 2023
• Torby i skarpetki sportowe dla członków TSKK “Jedność” - 1 maja 2023

Tradycje gry w kręgle w Kościanie wykraczają poza ramy czasowe wszystkich dotychczasowych opracowań tematu, które skupiają się wyłącznie na XIX w. Tradycje te, sięgają o wiele głębiej. Świadczy o tym fakt, że są one dużo starsze w całej Wielkopolsce, w której Kościan zawsze odgrywał istotną rolę. Prawdopodobnie mają one swe korzenie w średniowieczu i wiążą się, jak w całej Polsce, z historią kurkowych bractw strzeleckich.

Z reguły, bowiem bractwa strzeleckie na celstacie (strzelnicy) posiadały także kręgielnie, co potwierdzają liczne dokumenty z tego okresu – główne statuty bractw m.in. z pobliskiego Śmigla, Leszna, Gostynia, Śremu i Ponieca.

Jak podają dokumenty w Kościanie już na początku XVIII wieku w trakcie dużego pożaru spłonęła kręgielnia w Rynku. Kościańskie Kurkowe Bractwo Strzeleckie, którego historia sięga XV wieku, od niepamiętnych czasów posiadało kręgielnię przy swojej strzelnicy. Tak, jak w całej Polsce grano na niej namiętnie dla rozrywki oraz niestety dla hazardu.

W wieku XIX istniało już w mieście kilka kręgielni, głównie za sprawą napływających do miasta Niemców, których liczba od 1820 r., w ciągu prawie stu lat panowania Prusaków wzrosła dziesięciokrotnie (z ok. 242 do 2431). Przy hali utworzonego Deutsche Turnverein powstał tor kręglarski. Wybudował go Herman Lorenz w 1845 r. przy Zajeździe na Poznańskim Przedmieściu (późniejszy Hotel Warszawski, przy obecnej ul. Piłsudskiego). Na tymże Przedmieściu, po przeciwnej stronie (gdzie dziś znajduje się pawilon spożywczy) w 1895 r. tor kręglarski wybudował restaurator Rudolf Krüger, którego właścicielem w 1901 roku stał się Polak – Gracjan Lurc. Rewelacyjną na tamte czasy, bo krytą kręgielnię z bufetem, zbudował już w 1900 roku w lasku miejskim stolarz Leopold Ehrlich. Rok później, podobny obiekt postawił przy Viehmark (obecny pl. Wolności) mistrz zduński – Wilhelm Zugehör.

W latach 1902-1903 kolejny właściciel kręgielni w lasku miejskim, przedsiębiorca Rudolf Rose zburzył ten obiekt i postawił nowy z restauracją, salą do tańca i nową kręgielnią, która służyła miastu przez wiele lat. W tym okresie, takie połączenie kręgielni z gastronomią było powszechne, ponieważ przysparzało restauratorom klientów i dawało możliwość pożytecznego spędzenia czasu całym rodzinom.

Plany z 1901 roku wykazują, że istniała też kręgielnia w obecnym Szpitalu Sanatoryjnym. Kręgielni, z reguły jednotorowych, było w tym okresie w mieście co najmniej kilka. Zapewne wcześniej, jak w innych miastach zaboru pruskiego istniały i tu niemieckie kluby kręglarskie, w których nierzadko grali też Polacy z braku klubu polskiego.

Okres międzywojenny (1918-1939)

Pierwszy polski klub kręglarski powstał dopiero po zakończeniu I wojny światowej i ustabilizowaniu się życia tj. w 1926 roku w Kościanie i nosił nazwę Polski Klub Kręglarski „Jedność”. Jego prezesem był Ludwik Wenski. Klub istniał tylko do 1930 roku.

Podkreślenie w nazwie, że to „Polski Klub” potwierdzałoby teorię, że wcześniej, jak i w pierwszych latach dwudziestolecia międzywojennego, tak jak w innych miastach zaboru, mógł istnieć również klub zrzeszający mniejszość niemiecką. Klub „Jedność” zakończył swą działalność, gdy większość kręglarzy, za swym prezesem, przeszła do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, a pozostali założyli nowy klub pod nazwą Klub Kręglowy „Dobry Rzut” w Kościanie. Siedzibę stanowiła kręgielnia i restauracja Gracjana Lurca przy ul. Poznańskiej.

Klub Kręglowy „Dobry Rzut” przystąpił w 1932 roku na członka Polskiego Związku Kręglarskiego w Poznaniu (1929-1934). Prezesem klubu wybrano brata sędziwego właściciela kręgielni – Kazimierza Lurca. W tym samym roku klub sprowadził do Kościana z Niemiec nowoczesne wyposażenie kręgielni, a przedstawiciele Komisji Technicznej Polskiego Związku Kręglarskiego nadali jej miano „kręgielni związkowej”. Obiekt uroczyście oddano do użytku 3 lipca 1932 r., a w rozegranych z tej okazji zawodach uczestniczyli kręglarze z Poznania, Śmigla i Leszna. W 1934 r. klub liczył zaledwie 6 członków, jednak z biegiem czasu rozwijał się bardzo pomyślnie i już w 1935 roku jego grono powiększyło się do 46 osób. Rok później, jak świadczy napis na zdjęciu z rozegranego w dniu 21 maja 1936 r., meczu z KK „Olimpia” Poznań, zmienił prawdopodobnie nazwę na KK „Złota Ósemka”, lub też wyłonił się z niego, co dziś trudno ustalić, nowy klub o tej nazwie. Klub kręglarski w Kościanie działał do wybuchu II wojny światowej, ale po upadku Polskiego Związku Kręglarskiego w 1934 r., nie przystąpił do tego czasu na członka utworzonego w to miejsce Poznańskiego Związku Kręglarzy.

Należy podkreślić, że szczególne umiłowanie kręglarstwa w okresie międzywojennym wykazywali w Kościanie rzemieślnicy, ale uprawianie tego typu sportu miało – przy dużej powszechności – charakter towarzysko-rekreacyjny i było dość obficie zakrapiane piwem i innymi trunkami. Największym zainteresowaniem cieszyła się kręgielnia w lasku miejskim.

Reaktywacja kręglarstwa po II wojnie światowej

Tuż po zakończeniu II wojny światowej kilkakrotnie próbowano reaktywować tę dyscyplinę sportu. Już 2 października 1946 roku przy Klubie Sportowym „Obra” dawni kręglarze utworzyli Sekcję Kręglarską, podejmując kontynuację dawnych tradycji. Bazę jej działań stanowiła kręgielnia w lasku miejskim, zarządzana wraz z restauracją przez znanego sportowca Wacława Michałowskiego i jego żonę Stanisławę. Działalność Sekcji pozostała w cieniu aktywniejszego klubu śmigielskiego i na początku lat pięćdziesiątych zawiesiła swą działalność.

Nie była w tym względzie wyjątkiem, bowiem, mimo iż w 1948 r. w Kościanie istniały liczne sekcje kręgli, a od 1950 r. grę w kręgle zaczęto upowszechniać w klubach związków zawodowych miasta, to niekorzystna atmosfera dla „mieszczańskich” sportów, jaką wytworzyły władze państwowe w tym czasie (nie znajdując dla nich miejsca w modelu socjalistycznej kultury fizycznej) spowodowały, że znalazły się one na indeksie. Zniszczenie prywatnego handlu i usług zniszczyło również podstawy materialne takich sportów, a zwłaszcza kręglarstwa. W Wielkopolsce z wielu klubów kręglarskich reaktywowanych po wojnie przetrwały tylko cztery: dwa w Poznaniu (Stal-Warta i Kolejarz), w Śremie (ŚKS) i w Lesznie (Polonia).

Odwilż po 1956 roku

Powrót do tradycyjnych form sportu i rekreacji umożliwiła „odwilż”, jaka nastąpiła po 1956 roku. Reaktywował się Poznański Związek Kręglarzy (1957 r.), zainteresowało się kręglarstwem powstałe Towarzystwo Krzewienia Kultury Fizycznej.

Również w Kościanie powstał klimat dla reaktywowania kręglarstwa. W 1960 r. przy kościańskim oddziale Towarzystwa Krzewienia Kultury Fizycznej (TKKF) powołano sekcję kręglarską. Jej opiekunem był Zdzisław Maćkowiak.

Duże zasługi w rozwoju kręglarstwa w mieście miał ówczesny przewodniczący Miejskiej Rady Narodowej, później prezes Rejonowej Spółdzielni Ogrodniczo-Pszczelarskiej – Marian Maćkowiak.

Dzięki jego pomocy, znanego działacza TKKF i entuzjasty kręglarstwa Henryka Fliegera z Poznania oraz miejscowych działaczy m.in.: Stefana Józefowicza, Jana Kasperskiego, Zdzisława Maćkowiaka, Wacława Michałowskiego, Zenona Ratajczaka, Józefa Tokarczyka i Gracjana Urbaniaka, w 1961 roku otwarto zbudowaną niemal od nowa starą kręgielnię w lasku miejskim. Konstruktorem i wykonawcą dwóch torów parkietowych był najlepszy w tym czasie, ich wykonawca Tadeusz Szulc ze Śmigla.

W turnieju otwarcia uczestniczyli kręglarze z Gdańska, Krakowa, Leszna, Rzeszowa, Szczecina i Kościana. Doskonała jakość sprawiała, że w Kościanie uzyskiwano bardzo dobre wyniki. W latach sześćdziesiątych Polski Związek Kręglarski organizował tu liczne zawody.

Niemal równocześnie przystąpiono do zorganizowania sekcji kręglarskiej w ramach Ogniska TKKF WSS „Społem”, nad którą patronat sprawowała Powszechna Spółdzielnia Spożywców. 6 lipca 1964 r. Ognisko przyjęte zostało w poczet członków Poznańskiego Związku Kręglarzy zgłaszając do rozgrywek aż 38 reprezentantów.

W Polskim Związku Kręglarskim w Poznaniu zarejestrowano następujących zawodników: Eugeniusza Banaszaka, Romana Bartkowiaka, Marka Dominiaka, Andrzeja Dudę, Tadeusza Gałązkę, Czesława Grzelczyka, Piotra Grzybowskiego, Jana Kasperskiego, Zdzisława Maćkowiaka, Tadeusza Mateckiego, Stefana Nowickiego, Kazimierza Portnego, Zygmunta Przyweckiego, Jerzego Ratajczaka, Zenona Ratajczaka, Józefa Smoczyka, Piotra Smoczyka, Marka Sworackiego, Stanisława Szafranka, Jerzego Szwarca, Waldemara Śmiłowskiego, Antoniego Tylińskiego, Gracjana Urbaniaka, Czesława Wichtowskiego i Stefana Wosika. Członkami sekcji byli także niezarejestrowani – sympatycy.

Prezesami sekcji Ogniska TKKF WSS „Społem” byli kolejno: Jan Kasperski, Piotr Grzybowski oraz Czesław Wichtowski. Prezesi ogniska uczestniczyli we władzach związku poznańskiego pełniąc funkcję członka zarządu: Jan Kasperski (w latach 1964-1972), a Piotr Grzybowski (w latach 1973-1975). Później zarówno ten ostatni, jak i Czesław Wichtowski do czasu zaprzestania działalności Ogniska, wchodzili w skład zarządu okręgu w Lesznie.

W 1966 roku drużyna kościańska została mistrzem II ligi prowadzonej przez Poznański Związek Kręglarzy i awansowała do grona najlepszych kręglarskich drużyn na torach parkietowych w kraju. W pierwszej lidze, niemal do końca, przez szereg sezonów odgrywała czołową rolę. W latach 1974 i 1977 zdobyła wicemistrzostwo, w 1975 r. zajęła trzecie, a w 1978 r. czwarte miejsce. W sezonach 1973 do 1977 w rozgrywkach ligowych startowały aż dwie drużyny, z których druga w 1973 roku wygrała II ligę.

Również indywidualnie zawodnicy kościańscy odnosili szereg sukcesów należąc do ścisłej czołówki krajowej w kręglarstwie na torach parkietowych. Wielokrotnie reprezentowali Polskę i województwo leszczyńskie w meczach międzypaństwowych i turniejach międzynarodowych – zawsze z dobrym skutkiem.

Wśród seniorów wyróżniali się: wicemistrzowie Polski – Jerzy Szwarc (1971) i Czesław Grzelczyk (1976), „wiecznie” trzeci zawodnik mistrzostw okręgu leszczyńskiego – Stanisław Szafranek (1973, 1974, 1977), a wśród juniorów – Roman Bartkowiak (mistrz okręgu juniorów w 1976 r.), Piotr Smoczyk (2 miejsce w 1976 r.) i Tadeusz Matecki (1978 – 2 miejsce, 1975 i 1977 – 3 miejsce).

Uprawnienia sędziowskie PZK zdobyli: Roman Bartkowiak, Piotr Grzybowski, Zenon Ratajczak, Stanisław Szafranek i Gracjan Urbaniak. Roman Bartkowiak zdobył uprawnienia trenerskie.

Warto odnotować, iż w 1972 roku, podczas uroczyście obchodzonego 50-lecia zorganizowanego kręglarstwa w Polsce, na kościańskiej kręgielni rozegrano jeden z dwóch meczy na torach parkietowych reprezentacji Poznania i Wielkopolski, z udziałem zawodników m.in. z Kościana. W rozegranym z tej samej okazji Ogólnopolskim Turnieju Juniorów i Oldboyów w Lesznie, wśród juniorów zwyciężył Piotr Smoczyk z Kościana.

Młodzieżowa drużyna kręglarska TKKF „TĘCZA” KOŚCIAN

W 1974 roku z inicjatywy Romana Bartkowiaka powstała druga sekcja kręglarska – Ognisko TKKF „Tęcza” Kościan przy Kościańskiej Spółdzielni Mieszkaniowej. Zamierzeniu temu sprzyjał ówczesny prezes Kościańskiej Spółdzielni Mieszkaniowej mgr Stanisław Wopiński. Rok później tj. w październiku 1975 roku 30-osobowe ognisko, składające się w przeważającej części z młodzieży i po raz pierwszy w dziejach kościańskiego kręglarstwa mające w swych szeregach dziewczęta – juniorki, przystąpiło do Poznańskiego Związku Kręglarzy.

W TKKF „Tęcza” trenowali i startowali m.in. następujący zawodnicy i zawodniczki: juniorki – Beata Ciesielska, Alicja Kubicka, Dorota Lubińska, Agnieszka Łakoma, Magdalena Olejnik, Renata Tomczak i Maria Wróbel; juniorzy – Piotr Jakubowski, Ryszard Józefiak, Marek Malicki, Jerzy Matecki, Andrzej Marek, Zygmunt Naskręt, Stanisław Pawlak, Kazimierz Piskorek, Mirosław Piskorek, Jacek Smoczyk, Jarosław Smoczyk, Marek Smoczyk, Roman Szabel, Dariusz Wojtczak i Marek Zandek.

Po pierwsze laury międzynarodowe młoda sekcja kręglarska sięgnęła już w listopadzie 1975 roku, kiedy to przy pomocy Wydziału Kultury Fizycznej i Turystyki Urzędu Miasta zorganizowano dwa mecze z drużyną BSG „Empor” Wittenberge. W obydwu meczach (29 i 30 listopada) triumfowali młodzi wychowankowie instruktora Romana Bartkowiaka.

„Tęcza” zajmowała czołowe miejsca w rozgrywkach ligi okręgowej. W kadrze juniorów na mecz z Niemcami w 1979 r. znaleźli się: Marek Malicki, Tadeusz Matecki, Roman Szabel i Marek Zandek. Wybitnym popularyzatorem kręglarstwa w Kościanie był w tamtym czasie znany na ziemi kościańskiej działacz Bolesław Brodowiak.

Po powołaniu oddziału wojewódzkiego związku w Lesznie (1.06.1975 r.) i przemianowaniu go w 1976 roku na Okręgowy Związek Kręglarski, obydwa kluby z Kościana przynależały do tego okręgu i uczestniczyły z powodzeniem w jego rozgrywkach. Ponad 20 lat kręglarze kościańscy utrzymywali przyjacielskie i ożywione kontakty sportowe z kręglarzami z Niemiec.

Schyłek kościańskiego kręglarstwa sportowego

Kręgielnia w Parku Miejskim dzięki ciągłym zabiegom samych kręglarzy (bieżące remonty i instalacja centralnego ogrzewania) należała do najlepszych kręgielni w kraju (zwłaszcza jej tory).

W 1979 roku startująca w mistrzostwach Polski drużyna „Społem” zajęła wysokie trzecie miejsce. Dobrze rozwijające się w tym momencie kręglarstwo w Kościanie doznało niespodziewanego ciosu z tytułu zawalenia się dachu kręgielni.

Decyzją władz miejskich z 1979 r. rozebrano kręgielnię i mimo deklaracji jej odbudowy, nowej niestety nie zbudowano. Kościan, który w tej dyscyplinie stanowił poważny ośrodek w kraju, stracił jedyne zaplecze.

Pozbawione bazy treningowej kluby SK „Społem” (od 1979 r. przyjął nazwę Sekcja Kręglarska „Społem”) i TKKF „Tęcza” jeszcze przez kilka lat występowały w rozgrywkach ligowych, korzystając z kręgielni w pobliskich miastach, ale koniec tej działalności można było łatwo przewidzieć.

Warto zaznaczyć, iż od 1975 roku aż do rozwiązania sekcji w 1989 r. zawodnicy z Kościana odnosili krajowe sukcesy i stanowili czołówkę województwa leszczyńskiego i wielokrotnie reprezentowali Polskę w meczach międzynarodowych.

Reaktywacja kręglarstwa w XXI wieku

Po wielu latach niebytu kościańskiego kręglarstwa, dnia 1 maja 2011 roku w Śremie podczas rozgrywanego II Memoriału im. Bolesława Brodowiaka na obiekcie TKKF “Sokół” w Śremie odbyło się zebranie założycielskie Towarzystwa Sportowego Kręglarzy Kościańskich “Jedność”.

Towarzystwo za swój pierwszoplanowy cel przyjęło doprowadzenie we współdziałaniu z władzami samorządowymi do budowy w Kościanie kręgielni klasycznej w istniejącym obiekcie w ramach rewitalizacji Parku Miejskiego.

BIBLIOGRAFIA:

G. Cwojdziński, „Rozwój kręglarstwa na ziemiach polskich do 1975 roku”, praca doktorska, AWF Poznań 1997
B. Polak, „Sport w Kościanie 1912-1974”, Kościan 1974
K. Ziemniewicz, „Historia Kościana”, tom I i II, Kościan 2005
J. Zielonka, J. Kubicki, „Sport w Kościanie (1894 – 1988)”, Kościan 1988, s.70, 151-156
R. Bartkowiak – Relacje i materiały

MATERIAŁY ARCHIWALNE:

Historia kręglarstwa w Kościanie w XX wieku – archiwalne fotografie